Հայ բանաստեղծ-աշուղ Սայաթ-Նովայի ժառանգությունն ու առեղծվածը

Այսօր՝ հունիսի 14-ին, հայ մեծագույն բանաստեղծներից և աշուղներից մեկի՝ Սայաթ-Նովայի ծննդյան օրն է: Նրա ստեղծագործությունը ոչ միայն կարևոր տեղ է զբաղեցնում հայ մշակութային կյանքում, այլև միավորում է սերունդներին և ժողովուրդներին: Սայաթ-Նովան ապրել է 18-րդ դարում, երբ Կովկասը եղել է Օսմանյան և Պարսկական կայսրությունների բախման թատերաբեմը, սակայն նրա երգերը պահպանել են ներդաշնակությունն ու քնարական խորությունը՝ չնայած պատմական ցնցումներին:

Բանաստեղծի իրական անունը Հարություն Սայադյան է: Նա ծնվել է Թիֆլիսում, և նրա ուղին անքակտելիորեն կապված է եղել բազմալեզու և բազմազգ միջավայրի հետ։ Նրա բանաստեղծությունները հնչում էին հայերեն, վրացերեն և ադրբեջաներեն, ինչն ընդգծում էր Սայաթ-Նովայի յուրահատուկ դիրքն այդ դարաշրջանի աշուղների շրջանում։ Մեզ է հասել աշուղի 68 հայերեն, 34 վրացերեն, 115 ադրբեջաներեն խաղ։ Այս լեզվական բազմակողմանիությունը նրա աշխատանքը դարձրել է համընդհանուր։

18-րդ դարում Վրաստանում մի ավանդույթ կար, ըստ որի, թագավորները հովանավորում էին տաղանդավոր մարդկանց՝ հրավիրելով նրանց արքունիք։ Սայաթ-Նովան դարձել է վրաց Հերակլ 2-րդ թագավորի պալատական երաժիշտը։ Նրանց հարաբերությունները բարեկամական էին, բայց ժամանակի ընթացքում տարաձայնությունները հանգեցրել են բանաստեղծի վտարմանը պալատից: Հակամարտության հնարավոր պատճառներից մեկը նրա սերն էր արքայի քրոջ՝ Աննա Բատոնիշվիլիի հանդեպ։ Ըստ լեգենդի՝ նրանց զգացմունքները փոխադարձ էին, բայց սոցիալական պայմանականությունները անհնարին են դարձրել այս միությունը։ Հենց նրան են նվիրված Սայաթ-Նովայի շատ երգեր՝ լցված կարոտով և խորը քնքշությամբ։

1759 թվականի կեսերին ավարտվել է Սայաթ-Նովայի՝ որպես բանաստեղծի ու երգահան-երաժշտի կյանքը։ Նա քահանա է ձեռնադրվել Տեր Ստեփանոս անունով։ Սայաթ-Նովան իր հոգևոր կյանքն անցկացրել է Հաղպատի վանքում։

Բանաստեղծը շարունակել է ստեղծագործել, բայց արդեն մենության մեջ։ Նրա հետագա բանաստեղծություններում հնչում է փիլիսոփայական իմաստություն, մտորումներ ճակատագրի և մարդկային ճակատագրի մասին։ Նա կանխազգում էր իր ողբերգական մահը, և այդ դրդապատճառներն արտացոլվում են նրա ստեղծագործություններում։

Նրա կենսագրության վերջին էջերը ողբերգական էին։ 1795 թվականին պարսկական արշավանքի ժամանակ Սայաթ-Նովան գտնվել է վանքում և գերի ընկել աղոթքի ժամանակ։ Զավթիչները պահանջում էին, որ նա հրաժարվի իր հավատքից, բայց նա ամուր է մնացել։ Ըստ լեգենդի՝ նրան մահապատժի են ենթարկել քրիստոնեությունից հրաժարվելու համար։ Նրա բանաստեղծություններում կան տողեր, որոնք կարծես կանխագուշակում են այդ պահը։

Սայաթ-Նովան թողել է ժառանգություն, որն անմոռանալի է, իսկ նրա երգերը ոչ միայն բանաստեղծություններ են, այլև հայ մշակույթի հոգին, որը գոյություն ունի ժամանակից դուրս: