Հովհաննես Թումանյան․ Հայ գրականության հանճարը

Alpha News-ը շարունակում է ներկայացնել «Ալֆա պերսոնա» շարքը:

Փետրվարի 19-ը ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի ծննդյան օրն է։

Բանաստեղծ, արձակագիր, գրական, ազգային և հասարակական գործիչ Հովհաննես Թումանյանը ծնվել է 1869 թվականին Լոռու մարզի Դսեղ գյուղում, քահանայի ընտանիքում։ Թեև երիտասարդ Թումանյանը չի կարողացել համակարգված կրթություն ստանալ, բայց գիտելիքի ձգտումն անչափելի էր։ Նա կլանել է մեծագույն վարպետների՝ Վ.Շեքսպիրի, Ջ.Բայրոնի, Ա.Ս. Պուշկինի, Մ.Յու. Լերմոնտովի ստեղծագործությունները, հիացել է աշխարհի ժողովուրդների էպոսներով ու հեքիաթներով։

Թումանյանը գրական առաջին փորձեր սկսել է անել 10-11 տարեկան ժամանակ, իսկ փառքը եկել է բանաստեղծությունների առաջին ժողովածուի լույս տեսնելուց անմիջապես հետո՝ 1890 թվականին։ Շուտով գրողը դարձել է հայ գրականության անբաժանելի մասը, նրա հեքիաթներն ու առակները սիրվել են ընթերցողների կողմից։ 1887 թվականից Թումանյանն աշխատել է Թիֆլիսի (այժմ՝ Թբիլիսի) հայոց հոգևոր կոնսիստորիայում, ապա՝ Հայ հրատարակչական ընկերության գրասենյակում մինչև 1893 թվականը։

Թումանյանի Թիֆլիսի տունը դարձել է յուրահատուկ վայր, որտեղ հանդիպել են հայ մշակույթի լավագույն ներկայացուցիչները։ Վերջին հարկի նրա բնակարանը կոչվում էր «Վերնատուն» (հայերեն՝ «վերին տուն»), իսկ գրական շրջանակը, որը համախմբում էր այնպիսի անհատականությունների, ինչպիսիք էին բանաստեղծ Ավետիք Իսահակյանը,Դերենիկ Դեմիրճյանը, Լևոն Շանթը, Լեոն և այլք, դարձել է մշակութային վերածննդի խորհրդանիշ։

20-րդ դարի սկզբին Թումանյանը հայտնի է դառնում նաև որպես հասարակական գործիչ։ 1905-1907 թվականներին մասնակցում է Բաքվի հայ-թաթարական ընդհարումների հաշտեցմանը։ Նա շրջում էր գյուղերով ու գյուղերով՝ կոչ անելով դադարեցնել բռնությունը։ Հենց նրա ջանքերի շնորհիվ էր, որ Լոռիում հնարավոր եղավ խուսափել արյունահեղությունից, թեև ինքը ՝ գրողը, ձերբակալվել է 1907 թվականին՝ իշխանությանը չենթարկվելու կոչ անելու համար։ Բանտում գտնվելիս նա միջնադարյան հայկական առակի հիման վրա ստեղծել է իր ամենահայտնի հեքիաթներից մեկը՝ «Մի կաթիլ մեղրը»:

Երբ սկսվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմը, Թումանյանն անմասն չի մնացել և երկու անգամ այցելել է Կովկասյան ռազմաճակատ, որտեղ նրա չորս որդիները կռվում էին մարտի դաշտում։ Ցավոք, 1918 թվականին նրանցից մեկը՝ Արտավազդը, զոհվել է։ 1915-ին գրողն իր սրտի կանչով մեկնել է Էջմիածին, ուր ապաստանել էին թուրքական հալածանքներից փախած հայ փախստականները։ Նրանց մեջ կային բազմաթիվ անտուն որբեր և շուտով Թումանյանի ղեկավարությամբ բացվել է որբանոց, որը դարձել է 3 հազար երեխաների տուն: Նա 1918 թվականի նոյեմբերին գլխավորել է «Համաշխարհային պատերազմում հայ ժողովրդի կրած վնասը գնահատող քննչական հանձնաժողովը»։

Այս դժվարին ժամանակաշրջանում ռուս գրող, գրականագետ, թարգմանիչ Վալերի Բրյուսովը բարձր գնահատելով Հովհաննես Թումանյանի գրական վաստակը, գրել է․

«Ժողովրդի ձայնը կրկին լսվում և երևում է նրա ստեղծագործության մեջ: Նրա փայլուն բանաստեղծությունների մեջ հանդես է գալիս ինքը՝ հայ ժողովուրդն՝ իր հույզերով և իմաստությամբ: Թումանյանը մի վեպ է, ազգային էպոպեա»։

Խորհրդային տարիներին Հովհաննես Թումանյանը շարունակել է իր առաքելությունը՝ Թիֆլիսում հիմնելով Հայ արվեստի տունը և գլխավորելով Հայաստանի օգնության կոմիտեն։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ապրած մարդկանց տառապանքները մեծապես խաթարել են բանաստեղծի առողջությունը։ 1922 թվականին տարած վիրահատությունից հետո Թումանյանի ինքնազգացողությունը լավանում է, սակայն սեպտեմբերին հիվանդությունը դարձյալ իրեն զգալ է տալիս։ Թումանյանին տեղափոխում են Մոսկվայի հիվանդանոցներից մեկը, սակայն 1923 թվականի մարտի 23-ին՝ 54 տարեկան հասակում Հովհաննես Թումանյանը վախճանվում է։