Մարլեն Խաչատրյան. անտեսանելին չափած ֆիզիկոսը

Մարլեն Խաչատրյան՝ անուն, որը հարգանքով է հնչում ֆիզիկոս-փորձարարների շրջանակում։ Ծնվելով 1926 թվականի սեպտեմբերի 2-ին Հայկական ԽՍՀ-ի Վայոց Ձորի մարզում՝ նա դարձել է այն հայ գիտնականներից մեկը, ում հայտնագործությունները հավերժ փոխել են տարրական մասնիկների փոխազդեցության վերաբերյալ պատկերացումները։ Նրա ուղին գիտությանը նվիրվածության, ճշգրտության և մտավոր խիզախության պատմություն է։

1952 թվականին ավարտելով Մոսկվայի պետական համալսարանը՝ Խաչատրյանը իր կարիերան նվիրել է Դուբնայի Միջուկային հետազոտությունների միավորված ինստիտուտին, որտեղ աշխատել է 1953 թվականից։ Հենց այստեղ նա մշակել է նեյտրոնների համար եզակի դետեկտոր, որը առաջին անգամ հնարավորություն է տվել չափել նեյտրոնների փոխազդեցության խաչվածքները պրոտոնների, նեյտրոնների և միջուկների հետ՝ 1-ից մինչև 10 ԳէՎ էներգիայի տիրույթում։ Այս տվյալները մինչ օրս համարվում են չափանիշային և լայնորեն մեջբերվում են գիտական գրականությունում։

Սակայն Խաչատրյանի ներդրումը չի սահմանափակվում միայն նեյտրոնային ֆիզիկայով։ Նա առաջարկել է մեթոդ՝ էլեկտրամագնիսական բնույթի մասնիկների էֆեկտիվ զանգվածը չափելու համար՝ օգտագործելով կայծային խցիկներ և չերենկովյան գամմա-սպեկտրոմետրեր։ Սա հնարավորություն է տվել ապացուցել ռոու և ֆի մեզոնների հազվագյուտ տրոհումների գոյությունը էլեկտրոն-պոզիտրոն զույգերի, ինչը կարևոր քայլ էր հիմնարար փոխազդեցությունների ուսումնասիրության մեջ։

Սակայն Խաչատրյանի ներդրումը չի սահմանափակվում միայն նեյտրոնային ֆիզիկայով։ Նա առաջարկեց մեթոդ՝ էլեկտրամագնիսական բնույթի մասնիկների էֆեկտիվ զանգվածը չափելու համար՝ օգտագործելով կայծային խցիկներ և Չերենկովյան գամմա-սպեկտրոմետրեր։ Սա հնարավորություն տվեց ապացուցել ռո և ֆի մեզոնների հազվագյուտ տրոհումների գոյությունը էլեկտրոն-պոզիտրոն զույգերի, ինչը կարևոր քայլ էր հիմնարար փոխազդեցությունների ուսումնասիրության մեջ։

Մարլեն Խաչատրյանը մահացել է 2003 թվականի դեկտեմբերի 27-ին Մոսկվայում՝ իր հետևից թողնելով ոչ միայն գիտական ժառանգություն, այլև օրինակ այն բանի, թե ինչպես հայկական միտքը և համառությունը կարող են ծառայել համաշխարհային գիտության առաջընթացին։ Նրա անունը գտնվում է այն մարդկանց շարքում, ովքեր պարզապես չեն ուսումնասիրել տիեզերքը, այլ ընդլայնել են նրա սահմանները։