Քաղաքացիներ և «ոչ այնքան քաղաքացիներ». ինչպես են Լատվիան և Հայաստանը սովորում տուն լինել օտարների համար․ «Ալֆա զրուցակից»

«Ալֆա զրուցակից» փոդքասթի շրջանակում Alpha News-ի գլխավոր խմբագիր Տիգրան Քոչարյանի հետ Բալթյան ֆորումի նախագահ, լատվիացի քաղաքական գործիչ Յանիս Ուրբանովիչը և Լատվիայի Սեյմի նախկին պատգամավոր, Լատվիա-Հայաստան բարեկամական խմբի նախագահ Սերգեյ Պոտապկինը պատմել են, թե ինչպես է ստեղծվել երկու երկրների բարեկամական խումբը, մանրամասն ներկայացրել, թե ինչ հեռանկարներ ունեն տարածաշրջանի երկրները ԵՄ-ին անդամակցելուց, կարծիքներ են հայտնել, թե ինչպիսին պետք է լինի քաղաքացիական հասարակությունը, ինչպես նաև պատասխանել են այն հարցին, թե ինչ ընդհանրություններ և տարբերություններ ունեն հայերն ու լատվիացիները։

Փոդքասթի մասնակիցները կիսվել են նաև Հայաստանի մայրաքաղաք կատարած այցի իրենց վառ տպավորություններով։

Հայաստանում ընդունված է համարել, որ Լատվիան այն հետխորհրդային պետություններից է, որը հատուկ ջերմություն է պահպանել հայերի նկատմամբ։ Եվ դա առանց հիմքերի չէ. Լատվիան առաջիններից էր, որ ճանաչեց ՀՀ անկախությունը, իսկ լատվիացի և հայ այլախոհները ժամանակին կապված էին անձնական հարաբերություններով, որոնք հետագայում վերածվեցին միջպետական ժեստերի։ Բայց ինչո՞ւ, չնայած դրան, ՀՀ դեսպանատուն բացվեց Վիլնյուսում, այլ ոչ թե Ռիգայում։ Ինչո՞ւ է Էստոնիան ավելի մեկուսացած թվում, իսկ Լատվիան` ավելի մոտ։ Այս հարցերի պատասխանները տալիս են հենց լատվիացիները։

Լատվիացիները բալթյան երեք ժողովուրդներից ամենաէմոցիոնալն ու ջերմն են, պնդում է հյուրերից մեկը։ Նրանք այդ ջերմությունը ստացել են հարևանությունից, իսկ էստոնացիներն ավելի հյուսիսային են, ավելի զուսպ։ Բայց հարցը միայն աշխարհագրությունը չէ, այլ պատմական հիշողության, մշակութային մերձեցման մեջ է, որ Հայաստանը և Լատվիան այն երկրներն են, որոնք ապրել են աշխատանքի կայսերական վերաբաշխում, արդյունաբերական շղթաների քայքայում և արտագաղթի ցավալի ալիքներ։

«Մենք ցանկանում էինք անդամակցել ԵՄ-ին և ցանկանում էինք, որ դրա մասին մեր պատկերացումներից ամեն դրական բան մտնի Լատվիա»,- ասում է լատվիացի քաղաքական գործիչներից մեկը։ Դա հույսի, օրենքների սինքրոնացման, եվրոպական ապագային նախապատրաստվելու փուլ էր։ Բայց անդամակցությունից հետո եկավ հասկացողությունը, որ մարդկությունը բարի չդարձավ, մրցակցությունը մնաց, և յուրաքանչյուր քաղաքական գործիչ պաշտպանում է իր ֆերմերին, իր արդյունաբերությունը։ Այն պատրանքը, թե Եվրոպայում տիրում է հավասարություն և փոխօգնություն, արագ ցրվում է։ «Ոչ մի միություն ոչինչ չի տա, եթե դուք ինքներդ չփորձեք»,- ամփոփում է նա։ ԵՄ-ում ներկայությունը ոչ թե երաշխիք է, այլ գործիք։ Կարողանում ես օգտվել՝ լավ, չես կարողանում՝ քեզնից կօգտվեն։

ԵՄ-ին անդամակցելուց հետո Լատվիան արտագաղթի հզոր ալիք է ապրել։ Որոշ գնահատականներով՝ երկիրը լքել է բնակչության մինչև 40%-ը։ Դա ոչ միայն տնտեսական շարժում էր, այլև ժողովրդագրական փոխակերպում։ Հատկապես ցավոտ էր էթնիկ ռուսների և հրեաների արտահոսքը։ «Դա շատ վատ է»,- խոստովանում է զրուցակիցը։

Նա հիշում է, թե ինչպես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից առաջ Գերմանիան իր հայրենակիցներին տուն կանչեց, և ինչպես դա հարվածեց լատվիական էլիտային ՝ դասախոսներին, բիզնեսին, մշակույթին։ Ազատվում էին բնակարանները, պաշտոնները, բայց երկիրը կորցնում էր իրեն։ Այսօր արտագաղթը տրավմա չէ, այլ ավելի լավ կյանքի որոնում։ Բայց, միևնույն է, կորուստ է։ «Ես հպարտ լատվիացի եմ, բայց ուզում եմ, որ իմ հարևանը՝ ռուսը կամ հրեան, նույնպես հպարտանա իրենով, իր մշակույթով, իրեն օտար չզգա»։ Երբ ինչ-որ մեկն իրեն օտար է զգում իր երկրում, դա վատ է բոլորի համար։ Եվ հատկապես՝ նրանց, ովքեր մեղավոր են, որ նա այդպես է իրեն զգում։

Լատվիայում մինչև հիմա գոյություն ունի ոչ քաղաքացիների ինստիտուտը։ Մարդիկ, որոնք ծնվել են երկրում, բայց քաղաքացիություն ստանալու իրավունք չունեն առանց հատուկ ընթացակարգեր անցնելու։ «Ես ինքս եմ անցել ոչ քաղաքացու փուլը»,- պատմում է մասնակիցներից մեկը։

Եթե նրա ազգականները 1940 թվականից առաջ ապրեին Լատվիայում, նա ավտոմատ կստանար անձնագիր։ Բայց ստիպված է քննություններ հանձնել, պատկանելությունն ապացուցել։ Սա նվաստացուցիչ է, կարծում է մյուս զրուցակիցը։ «Մեկ պետությունում կան մարդիկ և կան ոչ այնքան մարդիկ»։ Հայաստանը նման իրավիճակի է բախվում։ Ղարաբաղյան իրադարձություններից հետո հայտնվեցին քաղաքացիներ և «ոչ քաղաքացիներ»՝ մարդիկ, որոնք անձնագրեր ունեն, բայց լիարժեք կարգավիճակ՝ ոչ։ «Մենք նրանց ճանաչում ենք որպես փախստականներ»,- ասում են պաշտոնական անձինք։ Բայց այդ ճանաչումը չի լուծում խնդիրը։ «Պայքարեք նրանց համար»,- խորհուրդ է տալիս լատվիացի հյուրը։

Լատվիական փորձը ոչ միայն Եվրոպա ինտեգրվելու հաջողության պատմություն է, այլև ցավի, կորուստների, ինքնության համար պայքարի պատմություն։ Դա դաս է Հայաստանի համար. միությանը անդամակցելը ճանապարհի վերջը չէ, այլ նոր պատասխանատվության սկիզբը։ Եվ եթե մենք ուզում ենք պահպանել մեզ՝ մեր մշակույթը, մեր ջերմությունը, մեր բազմաշերտ ինքնությունը, ապա ստիպված կլինենք պայքարել։ Ոչ միայն Եվրոպայում տեղ ունենալու, այլ նաև դրա ներսում ինքնության իրավունքը պահելու համար։

Լատվիա-Հայաստան բարեկամական խմբի նախագահ Սերգեյ Պոտապկինն, իր հերթին, պատմել է 2016 թվականի քառօրյա պատերազմից հետո Արցախ կատարած իր այցի հետևանքների մասին։ «Քառօրյա պատերազմի սկսվելուց և առաջին լուրերը ստանալուց անմիջապես հետո մեկ ժամվա ընթացքում կապ հաստատեցինք Հայաստանի դեսպանի հետ, ինձ համար կարևոր էր իմանալ, թե ինչ է կատարվում, և Ազգային ժողովից առաջարկ ստացա գալ այնտեղ։ Այն ժամանակ դեռ ոչ ոք չգիտեր, թե որքան կտևի դա, ինչ է լինելու։ Դա պաշտոնական գործուղում չէր, այլ իմ այցը՝ որպես Լատվիայի Սեյմի պատգամավոր։ Երբ ես եկա Երևան, ակտիվ մարտական գործողություններն արդեն ավարտվել էին, և մենք գնացինք Ղարաբաղ, Ստեփանակերտում մարդկանց հետ խոսեցինք։ Հետդարձի ճանապարհին, երբ տարանցիկ օդանավակայանում միացրի հեռախոսս, տեսա Լատվիայի ԶԼՄ-ներից մեծ թվով բաց թողնված զանգեր, որոնք ցանկանում էին մանրամասներ իմանալ, քանի որ Ադրբեջանը տեղեկություն էր տարածել, որ Լատվիայի Սեյմի պատգամավորն ընդգրկվել է «սև ցուցակում» և անցանկալի անձ հայտարարվել»,- նշել է նա։