Ռաֆայել Իսրայելյան. հայկական հիշողության ճարտարապետը

Ռաֆայել Իսրայելյանը ծնվել է 1908 թ․ սեպտեմբերի 17-ին Թիֆլիսում։ Նրա անունը հավերժ գրված է հայկական ճարտարապետության պատմության մեջ՝ որպես ավանդույթի և մոդեռնի սինթեզի խորհրդանիշ: Լենինգրադում կրթություն ստանալուց հետո վերադառնալով հայկական արմատներին և ուսումնասիրելով հնագույն վանքերը, խաչքարերը, ամրաշինական մոտիվները՝ նա ճարտարապետությունը վերածեց մշակութային դիմադրության և ինքնահաստատման ձևի։

Նրա ամենանշանակալի նախագծերից մեկը Սարդարապատի հերոսամարտի հուշահամալիրն էր (1968 թ.), որտեղ ճարտարապետությունը վերածվում է էպոսի։ Աշտարակները, որոնք դիտակետ-ամրոցներ են հիշեցնում, և բարձրաքանդակները, որոնք հղում են անում հին խորհրդանիշներին, ստեղծում են պատմական կայունության զգացում։ Սա պարզապես հուշարձան չէ, այլ արժանապատվության և հաղթանակի մասին ճարտարապետական պոեմ։

Ոչ պակաս կարևոր է ՀՀ գիտությունների ակադեմիայի շենքը Երևանում, որտեղ Իսրայելյանը համատեղում է մոնումենտալությունը նրբագեղ դետալների հետ։ Հրազդանի ափին գտնվող Սուրբ Սարգիս եկեղեցին էլ օրինակ է այն բանի, թե ինչպես կարելի է վերաիմաստավորել հայկական տաճարի կանոնական ձևը ՝ պահպանելով ոգին, բայց թարմացնելով պլաստիկ լեզուն։

Նա նաև մասնակցել է Զորավար Անդրանիկի հուշահամալիրի, Երևանի պատմության թանգարանի շենքի նախագծմանը, Գեղարդի վանքի վերականգնմանը և Էջմիածնի հոգևոր ճեմարանի ինտերիերի ձևավորմանը։ Յուրաքանչյուր դեպքում սա պարզապես ճարտարապետություն չէ, այլ ասելիք, որտեղ անցյալն ու ներկան երկխոսության մեջ են։

Իսրայելյանը ոչ միայն ճարտարապետ էր, այլև հետազոտող։ Նա ուրվագծում էր, փաստագրում, հրապարակում․ եւ նրա արխիվները հիմք դարձան գալիք սերունդների համար։

Ռաֆայել Իսրայելյանը կյանքից հեռացել է 1973 թ․։ Նրա ժառանգությունն այսօր էլ շարունակում է ապրել՝ քարի մեջ, ուրվագծերում, ազգային գիտակցության մեջ։ Նա ապացուցեց, որ ճարտարապետությունը կարող է լինել ոչ միայն ձև, այլև բովանդակություն, ոչ միայն կիրառական, այլև պոետիկ։ Նա դարձավ հայկական ինքնության պահապաններից մեկը՝ արվեստի, գաղափարի, տարածության միջոցով։