Խաչատուր Աբովյանի հուշարձանը՝ Երևանում

Հայ մեծ գրող, լուսավորիչ Խաչատուր Աբովյանը ծնվել է 1809թ. հոկտեմբերի 15-ին Քանաքեռ գյուղում: 10 տարեկանում ուսումը սկսել է Էջմիածնում, այնուհետև շարունակել Թբիլիսիի Ներսիսյան դպրոցում, որտեղ դասավանդել են ռուսերեն, պարսկերեն և ֆրանսերեն: Սովորել է նաև հայոց լեզվի քերականություն և հռետորաբանություն։

Հայտնի չէ, թե ինչպես կդասավորվեր նրա հետագա ճակատագիրը, եթե չլիներ հայերի համար սրբազան Արարատ լեռը։ 1829 թվականին լեռան գագաթը բարձրանալու նպատակով Հայաստան է ժամանել Դորպատի համալսարանի պրոֆեսոր Յոհան Ֆրիդրիխ Պարրոտը։ Կաթողիկոսը խնդրել է Աբովյանին գիդ և թարգմանիչ, նույնիսկ կայսր Նիկոլայ I-ն ինքը հավանություն տվեց արշավախմբին։ Հասնելով գագաթին՝ Աբովյանը սառույցի մեջ փոս է փորել և այնտեղ փայտե խաչ դրել։ Պարրոտին շատ է դուր եկել երիտասարդը, և նա որոշել է նպաստել Աբովյանի հետագա կրթությանը Դորպատի համալսարանում։

Վերադառնալով Հայաստան՝ Աբովյանը բացում է առաջին մասնավոր ուսումնարանը և դասագրքեր կազմում խոսակցական հայերենով՝ աշխարհաբար։ 1841 թվականին Աբովյանը գրում է «Վերք Հայաստանի» պաշտամունքային ստեղծագործությունը՝ նվիրված 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարին: Սա առաջին գրական ստեղծագործությունն էր արևելյան բարբառով, որն այժմ Հայաստանի և Արցախի պետական լեզուն է, խոսում են նաև հետխորհրդային տարածքի և Իրանի հայերը:

1848 թվականի ապրիլին Աբովյանը դուրս է գալիս տնից և այլևս չի վերադառնում։ Նրա մարմինն այդպես էլ չեն գտել։ Անհետացման պատճառները հակասում են մեկը մյուսին՝ սպանություն, գաղտնի աքսոր, կամավոր հեռացում։ Դեպքից մեկ ամիս նրա կոշիկը հայտնաբերվել է Խոր-Վիրապի վանքի մոտ, սակայն Աբովյանն անհետ կորել է։

1950 թվականին Երևանի սրտում կանգնեցվել է Խաչատուր Աբովյանի (1809-1848 թթ.) արձանը, որի քանդակագործը Սուրեն Ստեփանյանն է, ճարտարապետը՝ Գեորգի Թամանյանը։